Oh Yoko!

του Βύρωνα Κριτζά

(όπως δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Γυναίκα»-Νοέμβριος 2010).

30 χρόνια μετά τη δολοφονία του Λένον, αναζητούμε την αινιγματική Ονο μέσα στα περιστατικά που περιλαμβάνονται στη βιογραφία «Woman»

Για μια γυναίκα-σύμβολο της εναλλακτικής κουλτούρας, όπως η Γιόκο Ονο, είναι αρκετά παράδοξο το γεγονός ότι ανήκει σε τζάκι. Γεννήθηκε στο Τόκιο το 1933. Ο πατέρας είχε ρίζες στην αυτοκρατορική δυναστεία της Ιαπωνίας, ενώ η μητέρα της ήταν μέλος της οικογένειας Γιασούντα, η οποία ίδρυσε τον 19ο αιώνα μία από τις ισχυρότερες τράπεζες της Ασίας. Η φωτογραφία του μπαμπά Ονο βρισκόταν σε περίοπτη θέση στο σπίτι, επηρεάζοντας την καθημερινότητα ακόμη και εν απουσία του ίδιου, αλλά η μικρή Γιόκο τον πρωτοαντίκρισε στα τρία της χρόνια, σε ένα ταξίδι που έκανε με τη μητέρα της στο Σαν Φρανσίσκο, όπου εκείνος είχε εγκατασταθεί για δουλειές.

Το 1940 η οικογένεια μετακόμισε στη Νέα Υόρκη και έναν χρόνο αργότερα επέστρεψε στο Τόκιο. Εκεί, στην εφηβεία της, η Ονο διάβαζε κλασικούς, μάθαινε πιάνο και δεν σταματούσε να διευρύνει τους ορίζοντές της. Ετσι, το 1951 έγινε η πρώτη γυναίκα που φοίτησε στο φιλοσοφικό τμήμα του ελιτίστικου πανεπιστημίου Γκακουσούιν. Στο δεύτερο εξάμηνο όμως τα παράτησε, έφυγε για τη Νέα Υόρκη -όπου ζούσε η οικογένειά της μετά τη λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου- και γράφτηκε στο κολέγιο Σάρα Λόρενς. Στη συνέχεια ένωσε την τύχη της με ανθρώπους που είχαν κάτι να της προσφέρουν σε διανοητικό επίπεδο. Το 1956, στα 23 της χρόνια, απέκτησε τον πρώτο της σύζυγο, τον νεωτερικό Ιάπωνα συνθέτη Τόσι Ιτσιγιανάγκι, με τον οποίο παρέμεινε παντρεμένη για έξι χρόνια. Το ίδιο διάστημα, και τα δύο μέλη του ζεύγους έζησαν χωρίς να κρύβονται πολλές ερωτικές περιπέτειες. Το 1962 ήρθε ο δεύτερος γάμος, αυτή τη φορά με Αμερικανό, τον τζαζίστα και παραγωγό ταινιών Αντονι Κοξ. Εναν χρόνο αργότερα η Ονο γέννησε το πρώτο της παιδί, την Κιόκο.

Τέχνη χωρίς προηγούμενο

Στη Νέα Υόρκη η Ονο σύχναζε σε γκαλερί, πήγαινε σε πάρτι με εναλλακτικό κόσμο και τελικά ανέπτυξε την ιδέα ότι δεν είναι απαραίτητο να έχεις ταλέντο για να γίνεις καλλιτέχνης. Ετσι δεν άργησε να στήσει πρωτότυπες εκθέσεις, αλλά και δρώμενα όπως το «Cut Piece» (1964) – στο τελευταίο οι θεατές σχημάτιζαν ουρά και έσκιζαν κομμάτια από το φόρεμά της με ψαλίδι μέχρι να την αφήσουν γυμνή. «Θα έκανα τα πάντα για την τέχνη. Ετσι ένιωθα εκείνη την εποχή», είπε αργότερα. Τη δεκαετία του 1960 συνδέθηκε και με το νεοντανταϊστικό καλλιτεχνικό ρεύμα Fluxus, που χαρακτηριζόταν από την ανάμειξη πολλών διαφορετικών μορφών τέχνης. Ομως, παρά τις προτροπές του ιδρυτή του κινήματος Τζορτζ Μακιούνας, η Ονο δεν έγινε επίσημο μέλος του Fluxus, προκειμένου να προστατεύσει την καλλιτεχνική ανεξαρτησία της.

Από τις αρχές της ίδιας δεκαετίας η νεαρή Γιαπωνέζα άρχισε να τραγουδάει συστηματικά και τράβηξε την προσοχή του πειραματικού συνθέτη Τζον Κέιτζ και του θρυλικού τζαζίστα Ορνέτ Κόουλμαν. Μάλιστα ο τελευταίος την ενέταξε σε συναυλίες του, ώστε να χρησιμοποιεί τη φωνή της σαν πνευστό. Από τότε είχε έναν ιδιόμορφο, προβοκατόρικο τρόπο ερμηνείας με λαρυγγισμούς και κραυγές, ο οποίος εκείνη την εποχή άφηνε τους ακροατές με μια έκφραση απορίας αλλά μακροπρόθεσμα επηρέασε πολλούς ερμηνευτές. Το ροκ εντ ρολ δεν την γοήτευε, παραήταν λαϊκίστικο για κείνη. Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, όμως, ένα νεανικό ροκ συγκρότημα επρόκειτο να φτάσει σε πρωτοφανές -και μάλλον ανεπανάληπτο- επίπεδο επιτυχίας.

Ενας έρωτας μεγάλος

Η Γιόκο Ονο γνώρισε τον Τζον Λένον τον Νοέμβριο του 1966, κατά τη διάρκεια μιας έκθεσής της στο Λονδίνο. Η ίδια επιμένει ακόμη ότι κατά την πρώτη τους γνωριμία δεν είχε ιδέα με ποιον είχε να κάνει. Αυτό αν θέλουμε το πιστεύουμε... Το σημαντικό είναι ότι με την ιδιότυπη τέχνη της και τις ανατρεπτικές ιδέες της κατάφερε να τον γοητεύσει, σε μια περίοδο που ο ίδιος είχε αρχίσει να κουράζεται από τις υποχρεώσεις του με τους Μπιτλς και από τον γάμο του με τη Σίνθια Πάουελ. Αργότερα, δύο χρόνια μετά τη γνωριμία τους, ο Λένον και η Ονο ηχογράφησαν μαζί ψίθυρους, θορύβους, ουρλιαχτά. Το άλμπουμ ονομάστηκε «Unfinished Music No. 1: Τwo Virgins» και γρήγορα απασχόλησε μεγάλη μερίδα του κοινού. Οχι τόσο εξαιτίας της προφανούς ιδιομορφίας ενός ηχητικού μείγματος που ξέφευγε από τα ποπ-ροκ στεγανά, αλλά κυρίως επειδή για το εξώφυλλο επιλέχθηκε μια γυμνή φωτογραφία των δύο δημιουργών. Τότε η τεράστια επιρροή της ανήσυχης Ασιάτισσας στον σταρ έγινε ολοφάνερη και έναν χρόνο μετά (άνοιξη του 1969) το ζευγάρι ενώθηκε με τα δεσμά του γάμου στο Γιβραλτάρ – εκείνη τη μέρα τόσο ο Λένον όσο και η Ονο φόρεσαν άσπρα ρούχα και παπούτσια του τένις.

Σύντομα ο Τύπος σε όλη τη Γη -κυρίως, βέβαια, στη Βρετανία- άρχισε να εκφράζει έχθρα για την Ονο, με ρατσιστικές αναφορές και με υποτιμητικά σχόλια για την εξωτερική της εμφάνιση. Οσο όμως ο έξω κόσμος πολεμούσε τη σχέση, τόσο ο Τζον και η Γιόκο κλείνονταν σε δικό τους μικρόκοσμο. Ωσπου έφτασαν στο σημείο να χωρίζονται μόνο όταν υπήρχε ανάγκη για καταφυγή στην τουαλέτα. Πολλοί λοιπόν θεώρησαν ότι ο Λένον βρήκε στην επτά χρόνια μεγαλύτερή του Ονο τη μητρική φροντίδα που του είχε λείψει ως παιδί. Επειτα τέλειωσαν οι Μπιτλς και άρχισε ο αγώνας για την ειρήνη. Με την Ονο πάντα στο πλάι του Λένον. Με την Ονο να τον ενθαρρύνει και να τον βοηθάει να υλοποιεί δρώμενα όπως την περίφημη ήρεμη διαμαρτυρία στο κρεβάτι του ξενοδοχείου Amsterdam Hilton ή τη συνέντευξη Τύπου που οι δυο τους έδωσαν κλεισμένοι μέσα σε γιγάντια τσάντα, προκειμένου να στηλιτεύσουν τις διακρίσεις με βάση την εξωτερική εμφάνιση. Η Ονο δεν σταμάτησε πάντως να βγάζει προσωπικούς δίσκους. Επιπλέον, από το 1966 μέχρι το 1972 πήρε μέρος στην υλοποίηση 16 φιλμ μικρού και μεσαίου μήκους, με γνωστότερο ανάμεσά τους το «No. 4» - εκείνο με τα γυναικεία οπίσθια σε πρώτο πλάνο.

Ηδη από το 1971, το ζεύγος είχε μετακομίσει από το Λονδίνο στη Νέα Υόρκη. Οσο για τη σχέση τους, δεν ήταν τόσο αρμονική όσο θεωρείται σήμερα. Τελικά έζησαν χώρια για ενάμιση χρόνο, αλλά επανασυνδέθηκαν και τον Οκτώβρη του 1975 η Ονο έφερε στον κόσμο το γιο τους Σον. Ακολούθησαν πέντε χρόνια αφοσίωσης στην οικογένεια και πλήρους απουσίας από τη δημόσια ζωή, ώσπου το 1980 το ζευγάρι κυκλοφόρησε το άλμπουμ «Double Fantasy». Οι δυο τους ήταν έτοιμοι για μια νέα αρχή, αλλά ένας ψυχικά διαταραγμένος νέος με το όνομα Μαρκ Ντέιβιντ Τσάπμαν είχε διαφορετική άποψη και οι σφαίρες του σκότωσαν τον 40χρονο Λένον. Τότε, πέρα από το άδικο τέλος μιας ζωής, ήρθε και το τέλος μιας ολόκληρης εποχής.

Αναγνώριση στην τρίτη ηλικία

Στα χρόνια μετά τη δολοφονία, η Γιόκο Ονο κατέκτησε χωρίς προσπάθεια τον τίτλο της διασημότερης χήρας του πλανήτη. Ελάχιστοι βέβαια γνωρίζουν ότι λίγα χρόνια μετά το τραγικό συμβάν γιάτρεψε τη μοναξιά της με τη βοήθεια του διακοσμητή Σαμ Χαβαντόι και ότι έζησε μαζί του μέχρι το 2001 - για ευνόητους λόγους περιόρισε στο ελάχιστο τις δημόσιες εμφανίσεις μαζί του. Από την άλλη, από το 2000 η συμβολή στη σύχρονη κουλτούρα της χρονίως επισκιασμένης Ονο άρχισε να αναγνωρίζεται με τιμές. Πέρυσι βραβεύτηκε μάλιστα με το Χρυσό Λιοντάρι της Μπιενάλε Βενετίας για τη συνολική προσφορά της στην τέχνη και τον περασμένο μήνα πραγματοποίησε ρεσιτάλ με τη Lady Gaga, η οποία της είπε μπροστά στους θεατές «σ’ ευχαριστώ που είσαι τόσο τέλεια και που αποτέλεσες πηγή έμπνευσης για τόσες γυναίκες». Υπερβολική αυτή η δήλωση σεβασμού; Μάλλον όχι. Στα 77 της χρόνια η Γιόκο Ονο παραμένει ακατάβλητη: βγάζει νέους δίσκους, αναλαμβάνει ποικίλα καλλιτεχνικά σχέδια και εξακολουθεί να μάχεται για την παγκόσμια ειρήνη και τον φεμινισμό.

Πάρα πολλοί άνθρωποι, βέβαια, αγνοούν τη συνεισφορά της στην τέχνη. Ετσι, μόνο και μόνο επειδή τρεις δεκαετίες τώρα η Ονο διαχειρίζεται τα πνευματικά δικαιώματα του μακαρίτη Λένον, εκείνοι τη βλέπουν απλώς ως μια αντιπαθητική και ηλικιωμένη κυρία που φροντίζει αποκλειστικά για το συμφέρον της. Το μεγάλο ερώτημα είναι όμως το εξής: πώς μια Γιαπωνέζα χωρίς αστραφτερό ταλέντο ή εκτυφλωτική ομορφιά κατάφερε να αφήσει τόσο έντονο στίγμα στον δυτικό κόσμο; Και η μόνη απάντηση που μπορούμε να δώσουμε είναι πως η Ονο έδειξε με τα δρώμενά της ότι η τέχνη δεν ορίζεται και κυρίως δεν οριοθετείται. Ή, για να χρησιμοποιήσουμε τα εύστοχα λόγια του συγγραφέα της βιογραφίας «Woman», η Ονο αντιμετώπισε σαν έργο τέχνης τον ίδιο της τον εαυτό.